Belar txarrak
Basalandareak
Nahiko barneratuta daukagu nahi/gustoko ez ditugun gauzak txar bezala kalifikatzea. Nolatan ez erabili hitz zabaldu hau? Jatorri aski zaharrekoa. Txar, txaar eta xar formak daude jasoak. EHHEren arabera:
Badirudi zar formaren sabaikaritzez sortua dela (ez zahar > xahar > xaar > xar): zar aldaera aski antzinakoa da eta xar/txar jad. XVI. mendean dokumentatzen dira testuetan, xahar baino lehenago.
Berehala kontura gaitezke kontu oso mamitsua dela hau. Hasteko, txar hitzak gaizto, eskas, kaltegarri edota txiki (bere kutsu negatiboarekin, noski) esanahiak ditu historian zehar jasotako testuetan, eta zar hitz zabalduak (aurreneko adiera zahar delarik) badu ere kutsu gutxiesgarri hori, nahiz eta gaur egun adintsu den adiera nagusia. Baina, badauka hitz honek nahiko ezaguna eta erabiltzen den beste erabilera. Hala du jasoa EHHEk:
Erdi-mendebaldean ia atzizki moduan ageri da, balio handigarriarekin (Añib libru-zar andi bat, TEtxeb (bizk.) a bai mallu zarra!); bestalde, irainen indargarri gisa erabiltzen da (Apaol mokorda zar bat! Urruz a tonto zarrak!).
Laburbilduz, esan genezake zahar eta txar hitzek etimologia hurbila dutela, nahiz eta, gaur egun, esanahi oso ezberdinekin ezagutzen ditugun. Are gehiago, ez litzateke lehen aldia izango beste hizkuntzek euskaratik hitz ugari hartu eta bereganatzen dituztela, eta txar hitza ez da gutxiago izango:
gask. charre ‘ahul’, gazt. charro ‘zakar, landugabe’ eta port. charro ‘makal, baztergarri’ (FEW 13/2, 361a, tšar; DCECH 2, 343b, charro). Cf. Garesko “el querellante le decía al querellado era un charro” (LéxNavI 1798), “cómo un charro me ha de levantar a mí la mano” (LéxNavI 1800).
Honen guztiaren ondorio gisa, hala azaltzen eta berresten du EHHEk txar eta zahar hitzen erlazioa:
gauza zahar edo zaharkitu gehienak “txarragoak” dira eskuarki berri/gazteak baino.
Tira, eta kontu hau guztia zertarako? Ba, espresuki, belar txar edo belar gaizto esamoldeek duten txar edo gaizto adierengatik, hain zuzen. Soro, baratze edo lorategia dutenek arrazoi ugari izango dituzte belar hauek kutsu negatiboarekin deskribatzeko, lapurtzat ere jotzen direlako, erein edo landatu ditugun landareei elikagaia lapurtzeaz gain, ingurumenera azkar moldatzen dira, eta akabatzeko ere lar zailak izan ohi dira. Azken hau berresteko, esaera bat dugu:
Belar gaiztoak zainak luze.
Gizakiaren ikuspegitik, hortaz, zalantzarik gabe esan dezakegu etsai latzak direla, ahaztu gabe, bioaniztasunari egiten dioten onura. Bai, azken esaldi honetara iritsi nahi nuen. Batzuentzat txarra, besteentzat onuragarri, esango nukeen bezala. Batzuen zaborra, besteen altxorra esaerarekin aldera genezake.
Belar gaiztoen, edo ikuspegi neutrotik ikusita, basalandareen garrantzia manifestatzera nator, eta horretarako, Gerard Manley Hopkins poeta dakart laguntzaile modura, zehazki, bere Inversnaid poemaren azken paragrafoa. Ingeleraz erabiltzen duen weed hitzaren kutsu neutroa mantentzea garrantzitsua irudi zait, espresuki, bertso honetarako. Errimazalea bera, beraz, errima zorrotzak errespetatu nahian, hementxe duzue:
Zer izango litzateke mundua ezen
Umelik edo basatirik gabe? Utzi gera daitezen,
Oi, gera daitezela, basatia eta umela;
Gora basalandareak eta basoa, dena dela.
Jatorrizkoa:
What would the world be, once bereft
Of wet and of wildness? Let them be left,
O let them be left, wildness and wet;
Long live the weeds and the wilderness yet.